Kadıaskerler dahi zamân-ı kalîlde bî-vech ma‘zûl olmağla içlerinde tammâ‘ u harîs olanlar mansıbı fırsat ve fırsatı ganîmet bilip menâsıbın ekserin rüşvet ile nâ-ehle verir oldular ve mülâzemetler dahi yolu ile verilmeyip satılmağa başlayalı voyvoda ve subaşı kâtibleri ve avâmm-ı nâsdan niceleri beş on bin akçe ile mülâzım olup, ba‘dehû zamân-ı kalîlde müderris ve kadı olup sahn-ı ilm cehele ile dolup iyi, kem belirsiz oldu. Ekseriyâ zulm ü teaddî edip nâm-ı ulemâyı keşide kılan o makūle cehele vü ecnebilerdir. Yoksa tarîk-i ilme hizmet etmiş ve yolu ile ezile gelmiş ulemâ eyle hâşa ki hakdan udûl ede.
Seccâde-i şerîat âlim ü âdil olanlara gerekdir. Medreseler dahi dekāyık-ı ilmiyye istihrâcına kādir olanlara gerekdir. Bir câhil mücerred eskidir diye bir âlime takdim inde’t-tahkīk cevrdir. İlm ü diyâneti olıcak şâb ise de kayırmaz. İmâmetde dahi a‘lem bâliş-i esenn üzerine mukaddemdir. Husûsan menâsıb-ı kazâda sinn ü sâl ü zemân muraccah olmak zâtları beraber olduğu zamandadır. Şeyh ile şâb ilm ü ma‘rifetde müsâvî olıcak pîrler takdîm olunmak evlâdır. Ammâ ilm ü ma‘rifetden bî-behre olıcak bin yaşında olsa ibâdu’llâha nef‘i olmaz ve hakkı bâtıldan temyîze kādir olmaz. …
Sultan IV. Murat ve Sultan İbrahim’e sunduğu risaleleri ile ünlenen 17. yüzyılın Osmanlı devlet adamı, ıslahat yorumcusu, yazarı ve düşünürü Koçi Bey eserinde (Risale, s.36-46), içten çürüme/bozulma olgusunu idari, içtimai ve ilmi açıdan ele almıştır. Sistemdeki bozulmanın devam etmesi halinde devletin geleceğinin de tehlikeye düşeceğini dile getiren Koçi Bey, ilmiye sınıfındaki bozulmaları ilmiye sınıfının usulsüz tayinlerine ve bundan dolayı ele geçen kadroların ehliyetsiz ellere geçmesine bağlamıştır. Kayırmacılık ve rüşvetin İslam’ın buyruğunu çiğnemek olduğunu ve içine girilmiş bu çirkinliğin devleti zor duruma düşürdüğünü anlatan Koçi Bey, İslam ahlakına uyulması gerektiğine dair tenkitlerde bulunarak, rüşveti bir sonuç değil adaletin sağlanmasına engel olan bozulmayı ve ülkenin-halkın geleceğini tehdit eden bir sebep olarak görmüştür.
Koçi Bey, II.Selim, III.Murat ve III.Mehmet dönemlerinden başlayarak özellikle askeri yapılanmanın günden güne bozulduğunu (Örneğin, Yeniçeri Ocağı’nda içten çürümeler başlamış, disiplin ortadan kalkmıştır) dostları olan iki padişaha (IV. Murat ve Sultan İbrahim) anlatmış, onlara rüşveti ve yolsuzluğu sonlandırabilecek tek gücün kendileri olduğunu söyleyerek nasıl düzeltilebileceğine dair de şu tavsiyelerde bulunmuştur:
- Rüşvete dair tımar sahipleri kontrollü şekilde kayıt altına alınmalıdır,
- Liyakat yok sayılmamalı ve tayinler rüşvetle yapılmamalıdır,
- Katipler dindar kişilerden seçilmelidir,
- Padişah dirlikleri uygun kişilere vermeli, zeamet ve tımarları kontrol altına almalıdır,
- Padişah, sadrazamların işlerine müdahale etmemelidir. Sadrazamlar yaptıkları işlerde bağımsız olmalıdır,
- Rüşvetin önüne geçilebilmesi için beylerbeyi ömür boyu görevde kalmalıdır ve suçları kesinleşmeden cezalandırılmamalıdır,
- Beylik, beylerbeylik ve diğer padişah memurlukları memleket işlerinde daha önceden bulunmuş, emektar ve doğru kimselere verilmelidir,
- Zamanın diğer derdi de şöhret merakı, gösteriş ve lükse olan düşkünlüktür. Bunlar derhal terk edilmelidir.
Tavsiyeleri ve önerileri dinleyen IV. Murat ilk iş olarak ülkede karışıklık çıkaranları ve onların işbirlikçilerini ortadan kaldırmıştır (kapıkulu askerlerinin elebaşları idam edilmiştir). Daha sonraki icraatı da devlet kurumlarındaki rüşvetin önlenmesi olmuştur. Yeniçeriler disiplin altına alınmış, devlet işlerine müdahale edilmesine izin verilmemiştir.
Görüldüğü gibi Koçi Bey’in risaleleri, geçmişle bağ kurmamız ve günümüz yönetimine ışık tutabilmemiz için önemli bir kaynaktır. Günümüzde benimsenecek olan değer odaklı etik bir yönetim anlayışı yaşanan/yaşanabilecek sorunlara çözüm olabilecek “adalet”, “liyakat”, “kamu yararı” olarak adlandırılan ilkelerin kamu yaşamına aktarılmasına yardım edecektir. Bundan sebeptir ki belki de Koçi Bey’in risaleleri üniversitelerde derslerde işlenmeli ve etik yönetim açısından tekrar tekrar analiz edilmelidir.
